(Bu yazı SD Platform dergisinin 4. sayısında Eylül 2007'de yayınlanmıştır).
Sağlık
Bakanlığı, Sağlıkta Dönüşüm Programı çerçevesindeki bileşenleri hayata geçirmek
için 2003 yılında pek çok paralel çalışma başlattı. Bunlar arasında “Karar
Sürecinde Etkili Bilgiye Erişim: Sağlık Bilgi Sistemi” başlığı ile tarif edilen
bileşen, diğer bileşenlerin başarılarına yardımcı olacak önemli bir yere sahipti.
Bu bileşenin yürütülmesinden sorumlu olan Bilgi İşlem Daire Başkanlığı, son 3 yıldır
takdire şâyân bir gayretle sağlık bilişimi alanında AB ülkeleri ile
kıyaslanabilecek önemli gelişmelere imza attı. Bunlardan belki de en önemlisi,
diğer adımlar için ön gereklilik olan ve 15 Haziran 2007’de tamamlanan Ulusal
Sağlık Veri Sözlüğü’dür.
Veri sözlüğü
nedir? Neden gereklidir?
Veri sözlüğü, sağlık
kurumlarının bilgi sistemleri aracılığıyla kayıt altına aldığı ve elektronik
ortamda başka yerlere ilettikleri verilerin tanımlandığı bir sözlüktür. Bu tür sözlükler
sayesinde, tüm taraflar (veriyi üreten, kullanan, talep eden), hangi verinin ne
anlama geldiği, kim tarafından ne zaman talep edileceği…vb konularda aynı
bilgilye sahip olurlar. Kullanılan bilgi sistemlerinde bu standardın takip
edilmesi ile bilgi sistemleri arasındaki fark azalır ve veri anlamında birbirleri ile uyumlu hale
gelebilirler. Nitekim, her bilgi sisteminde kullanılan veriler ortak bir
standarda sahiptir.
Hatırlayacak
olursak, Sağlık Bakanlığı 2003 yılı başlarında hastanelerin kendi bilgi
sistemlerini almalarının önündeki engeli kaldırmıştı. O zamandan bu yana,
Hastane Bilgi Sistemi Alımı Çerçeve İlkeleri adlı bir dokümanı her yıl
güncelleyerek yayınlasa da, bu sadece kullanılan bilgi sistemlerinin “fonksiyonel”
anlamda benzer olmalarını sağlamaktaydı. Veri standardı açısından ortaya bir
standart koymuyordu. Bu durum, yetkilileri gelişmiş ülkelerdeki durumu analiz
etmeye ve ulusal bir çözüm bulmaya sevketti ve neticede ilk olarak bir veri
sözlüğü hazırlandı.
Veri sözlüğü
nasıl geliştirildi?
Tüm
çalışmalardan önce Bakanlığın bir veri haritası çıkartıldı. Bakanlık, hangi
kurumdan hangi bilgileri ne zaman istiyor ve bunları nasıl topluyor. Ayrıca
hangi kuruma ne zaman hangi göstergeleri rapor ediyor? Bütün bunlar detaylı
şekilde analiz edildi ve Haziran 2006’da Ulusal Sağlık Veri Sözlüğü Analiz
Raporu yayınlandı[1].
Ardından Bilgi
İşlem Daire Başkanlığı’nın koordinasyonunda, Bakanlığın ilgili merkez, taşra
idari birimleri ile devlet ve üniversite hastanelerinden gelen katılımcılarla
biri Kasım 2006 diğeri Mayıs 2007’de olmak üzere iki ayrı çalıştay düzenlendi.
Bu çalıştaylarda oluşan ortak akıl ile Bakanlığın hem kendi politikalarını
belirlemek, hem de uluslararası kuruluşlara rapor edilmesi gereken göstergeleri
elde edebilmek için hangi veri setlerinin toplanması gerektiği konusunda mutabakat
sağlandı ve bu veri setlerindeki tüm veriler ISO/IEC 11179[2]
standardına göre tanımlandı. Nihayet yoğun bir çalışmanın ardından 15 Haziran
2007’de Minimum Sağlık Veri Setlerini de içerecek şekilde Ulusal Sağlık Veri
Sözlüğü 1. Sürümü yayınlandı.
Sözlükte
neler var?
Veri sözlüğü,
daha kolay anlaşılabilsin diye, öncelikle Minimum Sağlık Veri Setlerinden
bahsediyor. Veri setleri, Bakanlığın ihtiyaç duyduğu verilerin konularına ve
fonksiyonlarına göre gruplandırılmasıyla oluşmuş veri kümeleridir. Bu veri
setleri, tanımlarında belirtildikleri şekilde aile hekimleri ve hastanelerin
kullandıkları bilgi sistemleri üzerinden elektronik ortamda ve yine gönderim
standartları Bakanlığın ilan edeceği şekilde doğrudan Bakanlığa
bildirilecektir. Bunun dışında aile hekimleri ve hastanelerin ekstra bir
bildirim yapmalarına ihtiyaç kalmayacaktır.
Sözlükte yer
alan veri setleri aşağıdaki şekilde gösterilmektedir.
Şekil 1. Minimum Sağlık Veri Setleri
Şekil 2. Veri sözlüğünün mantıksal
gösterimi
Veri
sözlüğünün getireceği değişim
Herşeyden önce
şunu söylemek gerekir ki, Bakanlık bu veri sözlüğünü tüm bilgi sistemlerinde
zorunlu hale getirmekte kararlı. Bunun neticelerini 2008 yılı başından itibaren
hastanelerimizde de görmeye başlayacağız. Sözlüğün her yıl düzenli olarak
ihtiyaçlara göre güncellenmesi ve kullanımının yaygınlaşması ile, hastane bilgi
yönetim sistemleri arasında bir veri uyumu sağlanacak. Böylelikle;
-
bilgi sistemini değiştiren hastanelerin, eski
verilerini yeni bilgi sisteminde de kullanmaları daha kolay olacak.
-
Bakanlığın sahadan istediği formlar yerini zamanla
elektronik ortamda gönderilen veri setlerine bırakacak ve bu işlem otomatik
olarak yapıldığı için, sahanın veri gönderme için ek çalışma gereksinimi en aza
inecek,
-
daha önce toplanan bilgilerin taraflarca aynı şekilde
anlaşılamamasından kaynaklanan veri kalitesizliği, tutarsızlığı … vb sorunlar
önemli derecede azalacak,
-
DSÖ ve EUROSTAT gibi kuruluşlara belirli periyotlarla
verilmesi gereken göstergelerin hazırlanması, bu veriler kullanılarak kurulacak
olan Karar-Destek Sistemi ile çok daha kolay hale gelecek
Bu faydaları
çoğaltmak mümkün; ancak temel başlıklar bunlardır. Biraz garip gelebilir; ancak
bu sınırlı sayıdaki veri setleri ile Bakanlığın şimdiye kadar çok sayıda form
ile kağıt ya da elektronik ortamda toplamaya gayret ettiği bilgilerden çok daha
fazlası elde edilebiliyor.
Bu kolaylık, basit
bir yaklaşım değişiminden kaynaklanıyor. Şimdiye kadar Bakanlık veri değil
bilgi toplamaya gayret ediyor ve bu bilgilerin sadece az bir kısmını ortak
bir veritabanında saklayabildiği için, daha sonra ihtiyaç duyulan diğer
bilgileri yine sahadan istemek durumunda kalıyordu. Yeni yaklaşımda ise,
bilgiyi değil, bilginin elde edildiği verileri topluyor ve bu verileri
Elektronik Sağlık Kaydı (ESK) adı verilen merkezi bir veritabanında saklıyor.
Böylelikle daha sonra bu verilerden elde edilebilecek başka bilgilere de
ihtiyaç duyulursa, geçmişten bu yana tüm bilgiler dahil olmak üzere bu
veritabanından kolaylıkla elde edilebiliyor.
Küçük bir
not: Merak edip veri sözlüğüne bakarsanız, veri setlerini incelerken
Bakanlığın daha önce topladığı formlar üzerindeki bilgilerin bu veri setleri
içinde olmadığını görünce şaşırmayın. Yukarıda anlatılan nedenlerden ötürü, artık
bu bilgiler değil, bu bilgilerin elde edilebileceği veriler tale ediliyor. Çünkü
bilindiği üzere meşhur bilgi piramidinde aşağıdan yukarıya doğru veri (data),
bilgi (information) ve anlam (knowledge) vardır. Şayet en alt seviyedeki
veriler elimizdeyse, her zaman ileriye mühendislik dediğimiz işlemle üst katmandakileri
elde edebiliriz; ancak üst katmandan aşağıya inmek (geriye mühendislik) çok zor
ya da duruma göre imkansızdır.
Şekil 3. Veri – bilgi ilşikisinin
sembolik göterimi
Ödeyici
kurumlar ve veri sözlüğü
Veri sözlüğünün
sağlık bilgi sistemlerinde kullanılması ve ortak bir standardın yakalanması,
hastane yöneticilerimizi belki de en çok ödeyici kurumların istediği bilgilerin
de derlenip toparlanması açısında sevindirecektir. Evet, bu veri sözlüğü,
sadece Sağlık Bakanlığı’nın ilgilendiği verileri değil, ödeyici kurumların da
ilgilendiği verilerin tanımlandığı yegane referans olacaktır. Ancak şunu da
ifade etmeliyiz ki, sözlüğün ilk sürümünde ödeyici kurumların istedikleri
verilerin pek azı tanımlanmış durumda. Sağlık Bakanlığı yetkilileri, ilk
sürümün bir başlangıç olduğunu, her yıl yeni sürümlerin çıkartılacağını ve
ikinci sürümde bu verilerin de tanımlanacağını ifade ediyorlar. Böylelikle
MEDULA sistemi başta olmak üzere, sağlık bilgi sistemlerinin adapte olmakta
zorlandıkları projeler daha kolay hale gelebilecek.
Diğer
ülkelerde veri sözlüğü
Bakanlığın veri
sözlüğü çalışmasını gelişmiş ülkelerle kıyaslanacak durumda diye nitelemiştik.
Gerçekten de durum böyledir; ancak şunu da unutmamak gerekir ki, bazı ülkeler
bu konudaki çalışmalara bizden çok daha önce başlamış. Bunlar arasında en uzun
süredir bu işle uğraşan ülke Avustralya’dır. Yeni Zelanda, ABD, İngiltere ve
Kanada ise veri sözlüğü konusunda yine kaliteli çalışmalar yapmış ülkeler
arasındadır. Diğer taraftan bazı şaşırtıcı örnekler de vardır. Örneğin savaş
altındaki Filistin dahi, her ne kadar Avustralya sözlüğünün bir kopyası gibi
görünse de, 2002 yılında Dünya Bankası desteği ile bir veri sözlüğü oluşturmuş.
İlgilenenler için aşağıda bazı ülkelerin veri sözlükleri ile ilgili Internet
adresleri verilmiştir.
Umuyoruz,
ülkemizde başlatılan bu çalışma, aynı titizlikle ve daha geniş katılımlı
komisyonlarla devam eder ve kısa zamanda yaygınlaştırılır.
Diğer
ülkelerdeki veri sözlükleri adresleri:
Avustralya: http://meteor.aihw.gov.au/
Yeni Zelanda: www.nzhis.govt.nz/
İngiltere: http://www.datadictionary.nhs.uk/index.asp
Filistin: http://www.moh.gov.ps/
